«... در اجتماعاتی که در آن آب به‌عنوان عَطیه (=بخشش) یی خداوندی برای ادامه زندگی نگاه می‌شود، معماری آب‌انبار باوقار و پرشکوه جلوه می‌کند. گویی ظرفی است خدایی که مائده یی آسمانی در آن به ودیعه سپرده شده است.
گاه این معماری با حالت نیمه تقدّسی که پیدا می‌کند، به صورت یادبودی ابدی در قلب محل یا روستایی تجلّی می‌نماید.
احتیاج شدید انسان کویرنشین به آب؛ این ماده حیاتی، شاهکار به وجود می‌آورد. این شاهکار، شهامت زندگی کردن به انسانهای کویری می‌بخشد.
در "هرند"(=از شهرهای تابعه اصفهان)؛ این شهر گرمازده کویری، معماری هیچ‌یک از مساجد، باشکوه معماری آبانبارها نمی‌تواند برابری نماید. رونق میدان هر محلّه یی، امامزاده یی در دل کویر، کاروانسرایی یا هر کاروانرویی بستگی زیاد به دایر بودن آب انبار آن دارد.
آب انبارها در شهرهای کویری، غالباً عنصر اصلی تشکیل‌دهنده قلب تپنده محل شهر یا ده است. در شهرهای کویری نظیر کاشان، یزد، نائین، هرند و… غالباً آب انبارها توأم با مسجد یا امامزاده، حسینیه، حمام، بازار و میدان، مجموعه مرکز شهر را اوج و زندگی می‌بخشند. حتی در شهرهایی مانند اصفهان، که به گفته حکیم ناصرخسرو "هرجا که ده گز چاه فروبرند آبی سرد و خوش بیرون بیاید"، آبانبارها در برآوردن این نیاز جمعی مردم شهرنشین مؤثر بوده است.
آبانبارها، مانند فضای خود میدان و عناصر تشکیل‌دهنده اصلیش، متعلق به همه است و مدّعی خصوصی ندارد. ساختمان و آبش وقف عموم مردم است.
(آب انبار «سردار بزرگ» قزوین، بزرگترین آب انبار تک گنبدی ایران)
تأمین آب در مراکز شهرهای قرون وسطایی آسیایی و اروپایی، همیشه به‌صورت دلپذیر و نشانه یی عالی از نیاز به زندگی اجتماعی شهری بود.
انواع آبانبارها
آبانبارها، بسته به نحوه استفاده یی که از آنها می‌شود، میزان آب مصرفی، جمعیت محل، موقعیت خاصشان در محلات و شهرهای مختلف و نوع آبی که به آنها سرازیر می‌شود، شکل می‌گیرد.
انواع مختلف آبانبارها... به‌قرار زیر است:
نوع اول، که متداول ترین انواع آب‌انبارهاست و امکان می‌دهد که معمارانش آنها را باشکوه هرچه بیشتر طرّاحی نمایند، معمولاً به صورت مجموعه یی است شامل:مخزن آب سرپوشیده. پوشش این انبار زیرزمینی معمولاً از خارج به‌صورت گنبد (هرند) یا سطح صاف (کوهپایه) تجلّی می‌کند. آب این آب‌انبار توسط بادگیرهایی تهویه و خنک می‌شود. تعداد این بادگیرها معمولاً چهار و گاهی (در یزد) به شش عدد می‌رسد.
در مواردی که مخزن آب فاقد بادگیر باشد، روزنه یی در رأس گنبد آن قرار می‌گیرد. معمولاً این روزنه در هرحال وجود دارد. مصالح مصرفی در ساختمان مخزن آب، که بیشتر به‌شکل استوانه بوده و بدنه یی قطور دارد، از آجر و ساروج است.
در فاصله‌یی نه‌چندان دور از این‌مخزن و معمولاً با مدخلی زیبا ... پله های آب‌انبار قرار گرفته که منتهی به پاشیر می‌شود. گرچه شیب این پله‌ها گاهی بسیار تند است، ولی عرض آنها به اندازه کافی پهن است و اجازه آن‌را می‌دهد که آورنده آب، کوزه یا سطل خود را در پهنای مناسب آن جای داده و در سربالایی تند پله‌ها استراحت کند.
جلوه خاص معماری این‌گونه آب انبارها در چگونگی راه دسترسی به پاشیر از طریق پله‌ها و شیوه ساختمان عظیم گنبدهای مخزن آب است که غالباً با خشت و تزیینی از آجر بنا می‌شود.
مدخل پله پاشیر خود یکی دیگر از عوامل معماری زیبای تشکیل‌دهنده این مجموعه است. مدخل زیبای پله های آب‌انبار میدان حسینیه "افوشته" (=محله یی در شهر نظنز) در وضع حاضر مؤثرترین عامل تزیینی میدان به هنگام ورود از شرق آن است.
نمونه کاملی از این‌گونه انبارهای آب در مرکز محل "شهیدیان" هرند قابل بازدید است. در هرند و در هریک از چهار محله قدیمی آن چهار آب‌انبار از این‌نوع وجود دارد که سرمشق همه آنها همان آب‌انبار محله شهیدیان است.
یکی دیگر از انواع آب‌انبارهای عمومی که مانند نوع اول معماریش نمایشی نیست، عبارت است از مخزن آبی که پله یی از سطح کوچه یا میدان تا کف آن ساخته شده است و مستقیماً می‌توان از آب مخزن برداشت نمود، و به‌تدریج که از آب مصرف می‌شود به‌تعداد پله‌های بیشتری برای دسترسی به آب نیاز است. نمونهٌ جالب این نوع آب‌انبار را در حسینیه‌های "زواره" می‌توان دید.
نوعی دیگر از آب انبارهای عمومی، که معمولاً حجم آن کوچک بوده و در امتداد کوچه‌ها قرار دارند، عبارت است از مخزنی ساده که دهانه اش در گوشه یی از کوچه مانند دهانه چاه باز می‌باشد و آب از آن به وسیله سطل با دست یا قرقره بالا کشیده می‌شود. این‌گونه آبانبارها در طبس، محمدیه نائین و چند‌شهر کوچک کویری دیگر دیده می‌شود.
آب مصرفی انبارهای آب، غالباً از قناتها تأمین می‌گردد ولی گاهی از آب باران، به‌خصوص آب بارانی که از بیابانها به‌داخل مخزن هدایت می‌شود، استفاده می‌گردد.
در فردوس و محمدیه نائین ... آب مخزن از آب باران جاری در کوچه ها تأمین می‌شود. آب این مخزن پس‌از زلال شدن، برای شستشوی لباس و ظروف به‌مصرف می‌رسد...
غالباً آب‌انبارهایی که آبشان به‌مصرف آب مشروب می‌رسد، سرپوشیده بوده و با آب قنات پر می‌شوند، مگر در آن‌جا که ممکن نباشد. در آن‌صورت آب باران جاری در بیابانها در آن انبار می‌گردد...».
.((به‌نقل از مجله «باستان‌شناسی و هنر ایران»، شماره5، بهار و تابستان 1349
