«در تاریخ دو قرن اخیر ایران مردی از خانواده یی پیشه ور برخاست که نام پدرش کربلایی محمد قربان، اشپز میرزا عیسی (میرزا بزرگ) قائم مقام بود.
کربلایی محمد همین سمت را در دستگاه میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی هم داشت تا بعد ناظر و ریش سفید خانه قائم مقام شد. اما دیری نگذشت که پسر او، محمدتقی، در پرتو استعداد خداداد و حمایت و تربیت قائم مقام در خط و انشا به جایی رسید که قائم مقام در نامه یی به برادرزاده خود نوشت: «باری حقیقت من به کربلایی قربان حسد بردم و بر پسرش می ترسم... این پسر خیلی ترقّیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می گذارد. باش تا صبح دولتش بدمد».
همین پسر کربلایی محمد است که وقتی پس از طی مراحل و درجات مختلف در دوره ناصرالدین شاه قاجار به صدارت رسید منشأ کارهای با نام شد...
این مرد بزرگ، باهوش سرشار و تجربه و کاردانی فراوان و دلیری بارز و احساس مسئولیت، در ایران نظامی را برقرارکرد که مبنی بود بر قانون و عدالت، تربیت ملت، حمایت از توده مردم و رعایت آسایش و رضایت آنها. به علاوه، در زمینه های مختلف گامهای بلند و بی نظیر برداشت: در اصلاح امور اداری و نظامی و سیاسی و قضایی مملکت و استقرار امنیّت و مبارزه با انواع مظاهر فساد و اصلاح اخلاق جامعه، برقراری سیاست خارجی مستقل، آبادانی کشور و گسترش کشاورزی، ترویج دانش و فرهنگ و صنایع بومی و جدید، حفظ و تقویت اقتصاد ملی در برابر استعمار بیگانگان، ترجمه و انتشار کتاب، ایجاد ابنیه و بسیاری امور دیگر...
شرح کارهای امیر را در آنچه راجع به او نوشته اند، به خصوص در کتاب محققانه و ارجمند آقای دکتر فریدون آدمیّت، به نام "امیرکبیر و ایران"، به شرح، می توان دید.
امیرکبیر با احراز همه گونه قدرت در دوران حکومت، اسیر وسوسه نفس نمی شد. از این رو، ستایشگری را نمی پسندید. در سراسر روزنامه "وقایع اتّفاقیّه" ـ که خود به سال1267 هجری قمری بنیان نهاد ـ در ایّام صدارت او، چیزی در بزرگداشت وی درج نشده و فقط در چهار مورد، به ضرورت، نام او مذکورست و بس. گزافه گویی شاعران مدیحه سرا را خوش نمی داشت. حتی قاآنی را به مناسبت شعری که در ذمّ حاج میرزا آقاسی و مدح امیر سروده بود، توبیخ فرمود.
سرانجام، این مرد وطن دوست بر اثر توطئه دشمنان و حرف پذیری ناصرالدین شاه از کار برکنار و خانه نشین و تبعید شد. پادشاه دو روز پس از عزلش به او نوشته بود: "به خدا قسم، به خدا قسم هرچه می نویسم حقیقت است و فوق العاده شما را دوست می دارم. خدا مرا بکشد اگر بخواهم تا زنده ام از شما دست بردارم، یا این که بخواهم به قدر سوزنی از عزّت شما کم کنم".
اما عاقبت در نیتجه تحریکات مخالفان، به موجب دستور همین پادشاه امیرکبیر را در تاریخ 17ربیع الاول 1268/ 10ژانویه 1852 در حمام فین کاشان با گشودن رگ هر دو بازویش کشتند و ایران از وجود مردی چنان شریف و بزرگ محروم شد و کسی به صدارت رسید که آشکارا تحت الحمایه دولت انگلیس بود...
"نظم میرزا تقی خانی" را ـ که محصول درایت و لیاقت و همّت امیرکبیر و ثمره تلاش و زحمت او بود ـ دشمنانش برنمی تافتند. از این رو، در نابودی او و آن اصول مترقّی کوشیدند. اما پس از او که آن بنیانها به تدریج شکست برداشت، ارزش کارهای وی بر همگان معلوم شد... امیرکبیر جاودانه مرد تاریخ قرون اخیر ایران است...»
(«چشمه روشن»، دیداری با شاعران، دکتر غلامحسین یوسفی، انتشارات علمی، تهران، 1374، از صفحه 741تا743).
