«در شبی بسیار سرد از ژانویه ۱۸۸۵، ناگهان توفانی از سرمای خشک در تاریکی، به چرخش در می آید. از ساعتها قبل، وزش باد کور از لابلای تخته چوبهای نامرتّب طویله یی متروکه در وسط خرابه یی میگذشت. برف همه جا را گرفت، هوا تیره و تار، همانند شب.
ناگهان، فریادی در هوا بلند میشود.
در ته طویله، جوانی نوزده ساله دستها را به طرف آسمان بلند میکند.
سرانجام موفق شد.
جلو او، عکسی از شاهکارهای خود، در مایعی شفّاف شناور است. چه شاهکاری! بعد از دو سال شکست و آزمایش، با کمک دستگاه عجیبی که خودش اختراع کرده بود، ویلسون آلوین بنتلی، توانست برای اوّلین بار در جهان، غیرممکنی را ممکن سازد: عکسبرداری از بَطن نامرئی یک "ذرّه برف" کوچک؛ یک کریستال منجمد. مات و مبهوت در برابر آنچه که مییابد. نوعی ستاره با شش شاخه به طور باورنکردنی متقارن، متشکّل از خطوط مستقیم و منحنیهای کامل، مثل اینکه توسط یک نگارگر یا یک هنرمند نابغه ترسیم شده باشد.
در این لحظه جوان آمریکایی برای اوّلین بار در هوای گرگ و میش زمزمه میکند، چیزی که در تمام طول عمر خود از تکرارش دست برنمیدارد: "یک معجزه!" زیرا که او میدانست، این کریستال با چنین زیبایی شگفت آور، که هر یک از خطوط آن به نظر می رسد با خط کش ترسیم شده باشد، تقریباً در چند دقیقه و در بطن گردبادی از برف سرهم بندی شد! چه شاهکاری؟ چگونه این تیغه های تیز میتوانند تا این حدّ دقیق در یکدیگر ادغام شوند تا آنجا که مجسّمه سازها را در همان نگاه اولّ به شگفتی وادارند.
این کشاورز بر خلاف دیگران، با امید به کشف رازی باورنکردنی، بیش از چهل سال از عمرش را به عکسبرداری از این رازهای طبیعت میگذراند. ویلسون بنتلی، با گرفتن بیش از پنج هزار عکس در هر زمستان در انتهای مزرعه اش، بزرگترین گردآورنده کریستالهای برفی تاریخ شدهاست.
امّا برگردیم به آن شب تاریک ۱۸۸۵، در دهکده یخ بسته ورمُونت. ساعتها میگذشت. بنتلی با کمک قاشق نقره یی خود با خونسردی تعداد زیادی از دهها کریستال منجمد را جمع آوری و عکسبرداری کرد. او آنچه را که چشمانش میبیند، به سختی میتواند باورکند: بدون استثنا، تمامی آنها، شش شاخه یی هستند! همانند ستارگان با شش پر، متقارن و با زیبایی حیرتانگیز. پس چرا؟ چرا شش پر و نه پنج، یا نه هفت؟
بنتلی که با این راز تحریک شده بود، چالشی را مطرح میکند: تا کریستالی از برف با پنج پر پیدا کند. او در هر زمستان، تقریباً طی نیم قرن، تلاش میکند تا ذرّه برفی پنج شاخه پیداکند؛ پیگیر ذرّه یی نایافتنی، از قلّه کوهها تا قعر درّه ها. امّا بینتیجه. او هرگز نتوانست کریستالی به غیر از شش شاخه یی پیداکند.
***
داستان به همینجا ختم نمیشود. در بطن کریستال برف چیزی مرموزتر نهفته است؛ پدیده یی که هنوز هم تا به امروز برای دانشمندان توضیحات ناچیزی به جا میگذارد.
از پنج هزار عکسی که بنتلی در هر گوشه و کنار طبقات قدیمی اتاق چوبی جمع آوری کرده بود، حتی دو کریستال برفی یکسان مشاهده نمیشود. با این که همگی شش شاخه دارند و همه دارای یک زیبایی شگفت انگیزی هستند، ولی تمام آنها با هم تفاوت دارند!
طی یک چهارم قرن، شکارچی خستگی ناپذیر تعداد بیشماری کریستال را از بطن برفهای تازه جمع آوری میکند. عکس این کریستالها، چه در حال معلّق در هوا، قبل از این که به زمین بنشینند، گرفته شده باشد و چه در یخهای برفی پرعمق، تلاش برای یافتن دو ستاره برفی کاملاً مشابه، بی فایده بود. حتی یکبار هم نشده بود دو ستاره برفی کاملاً مشابه بیابد.
به این خاطر، شبی از شبهای سال ۱۹۲۵، با تعجّب نوشت: "هر ذرّه، شاهکاری است که خالق نقّاشی کرده و هیچ یک از این نقاشیها هرگز تکرار نشده است. وقتی که یک ذرّه برف ذوب میشود، این شکل واحد را برای همیشه از دست میدهد و هیچ اثری از وجود شگفت انگیز آن باقی نمیماند".
با این حال، چرا و با چه اعجازی، میلیاردها ذرّه از یک میدان برفی، از یک سو، همگی با همان مدل "ساخته شده اند" و در عین حال همگی یکسانند؟
روز قبل از نوئل ۱۹۳۱، ویلسون الوین بنتلی آخرین نفس سردی همچون برف، برمیکشد. او چند هفته قبل، ساعات زیادی را در توفان گذرانده و باد منجمد حتّی تا ششهایش وزید و به بیماری ذات الرّیه دچار شده بود.
***
برای دانستن بیشتر از راز برف، به علم رجوع کنیم. چیزی تعجّبآور: از زمان سپیده دم حیات بر روی زمین، بیش از سه میلیارد سال میگذرد. با در نظر گرفتن ریزش برف در تمامی این میلیاردها زمستان متوالی، حدود یک میلیارد از میلیاردها، میلیاردها، میلیاردها، کریستال برف (در باغچه شما و سایر نقاط) فرود آمده است! عددی که ممکن است چیز زیادی به ما ندهد ولی به طور یقین بسیار پر اهمیت است!
به دورترها برگردیم. هر یک از کریستالهای برف حدود یک میلیارد از میلیاردها ملکول آب را در بر میگیرد. از اینرو، شمار ترتیب (جا به جایی ـ مترجم) های ممکن از ملکولهای تشکیل دهنده تنها یک کریستال، به طور سرسام آور خارج از تصوّر است.
برای درک بهتر، مثالی میآوریم که در زندگی روزمره اتّفاق میافتد. تصوّر کنید که میخواهید فقط پانزده کتاب (نه بیشتر) را بر روی قفسه یی مرتّب کنید. چند تا جا به جایی متفاوت وجود دارد؟ در واقع، پاسخ آن سرگیجه آور است: بیش از دو میلیارد ترکیب (جا به جایی) ممکن است! برای اجرای بدون وقفه، تمام حالتهایی که بتوانید پانزده کتاب را در کتابخانه تان کنار هم قرار دهید، یک عمر کامل کفایت نمیکند. بنابراین ساده است محقّق شود که شمار حالتهایی که میلیارد از میلیاردها ملکول آب را در یک کریستال مرتّب نمود، به طور باورنکردنی بزرگتر از شمار کریستالهای موجود از سپیده دم زمان باشد!
بنابراین، هرگز دو ستاره برفی ـ دو کریستال از یخ ـ به طور مطلق یکسان در دنیای ما وجود ندارد.
باز هم شگفت انگیزتر: با توجه به محاسبات، نیز قطعی است که، با وجود میلیاردها سیّارات برفی، محو در بینهایت، دو کریستال یکسان در سرتاسر جهان وجود ندارد.
***
تا همین جا، باز هم به همان سؤالات برمیگردیم.
چرا و با چه اعجازی، کریستالهای برف این چنین زیبا، "ترسیم" شدهاند، مثل اینکه هنرمندی با خطکش و پرگار آن را ترسیم کرده است؟
چرا، همه دارای شش پر هستند؟
چرا دو تای آنها در دنیا (و حتّی در کل جهان) یکسان نیستند؟
قبلاً در قرن هفدهم، ستاره شناس بزرگ آلمانی، کپلر همین سؤالات را، تقریباً، کلمه به کلمه، مطرح کرده بود. او در جزوه ارزشمندش با پوست قرمز، این سؤال را، که به او مسجّل شده بود، به لاتین نوشت:"چرا ذرّات برف همواره با شش پر و نه پنج یا هفت پر فرود میآیند؟"
کپلر، براساس شهادت سنای دانشگاه توبینگن، جایی که کارشناسی ارشدش را در ریاضیات دریافت نمود، دانشمندی بینظیر است: "به دلیل ذهن غیرعادیش، میشود چیز ویژه یی را از او انتظار داشت". ولی چه چیزی؟
او بود که مقرّر داشت کره ماه یک ماهواره است ـ کلمه یی که خود او ابداع کرد.
همینطور، او بود که سه قانون بزرگ نجومی را، که به نامش ثبت شدهاند، کشف کرد.
چه چیزی را کشف میکند؟ او دریافت که سیّارات به دور خورشید حرکتی دایره یی ندارند، بلکه این حرکات بیضوی هستند؛ کشفی فوقالعاده که باعث شوکی عظیم میشود، که از آن تئوری عمومی جاذبه نشأت میگیرد، به طوری که اینشتین سیصد سال بعد بر آن تأکید میورزد.
ولی باز هم عجایب بیشتری وجود دارد. بعد از مدار سیّارات و بینهایت بزرگ، یکباره به سوی بی نهایت کوچک روی می آورد. همواره به دنبال نوعی پیام مرموز، ردّی که به وسیله چیزی (یا کسی) در طبیعت به جا گذاشته شده باشد.
در زمستان ۱۶۱۱، در پراگ، واقعه یی روی میدهد. زمانی که [کپلر] چندین سال ریاضیدان دربار امپراتور غیرعادی، رودولف دوّم، از امپراتوری رُم مقدّس بود، یک شب، در حالی که از پل بزرگ چارلز میگذشت، با بورانی از برف مواجه شد. "چند تا ذرّه پراکنده بر روی پالتویم افتاد. تمامی آنها شش پر بودند با شعاعهای حساب شده. چه قدرتی! در آنجا چیزی کوچکتر از یک قطره آب بود، ولی حاوی شکل بود!"
از آن روز به بعد، [کپلر] با شیفتگی، هر زمستان، مجهّز به قلم خویش، به شکار ذرّات می رود و با خود میگوید طرّاحی این ذرّات، با چنین اشکال هندسی زیبا و تا به این حدّ دقیق، از کجا نشأت میگیرد؟ برای او بدون هیچ شکّی، این کریستال، از آن رو آنچنان منظّم است، که در عمق آن، در میان ذرّاتی که (کپلر آنها را اتم مینامد) آن را تشکیل میدهند، نظمی وجود دارد. ولی این نظم از کجا سرچشمه میگیرد؟
این پرسش موجب سؤال دیگری میشود، که امروزه برای همه آشنا است: "چرا چیزها آنطورند که هستند و نه به صورتی دیگر؟"
پاسخ شگفت آور است: بنا به گفته کپلر، کریستالهای برف براساس طرحی از پیش تعیین شده ساخته شده اند، که آن را "اصل اطّلاعات" مینامد و بدان خاطر است که همه کریستالهای دنیا شش پر دارند. در واقع، برای این ستاره شناس، نقش اَشکال در قلب برف، حتّی در کمترین جزء، هیچ ربطی به تصادف ندارد، درست بر عکس، آن یک اندیشه است. پس این اصل مرموز اطّلاعات که به طرحی شباهت دارد، از کجا میآید؟
در سال ۱۶۱۱، کپلر بزرگ، به ناگهان قدم را فراتر میگذارد و تردید نمیکند پاسخی آشکارا تحریک آمیز بدهد. او میگوید، در یک کریستال برف، همچنان در مدار سیّارات، "اندیشه خدا را میخواند".
***
اندیشه خدا!
اینجاست قلب معمّا؛ رازی که ویلسون بنتلی در سراسر زندگیش آن را برملا کرد. در هر ذرّه برف، به درستی، نظمی فوق العاده دقیق وجود دارد، همانند نوعی طرح. این "طرح" (که تا کنون از آن صحبت شد) از دیر زمانها ترسیم شده است، در گذشته یی خیلی دور.
در دوران کپلر، چهار قرن پیش، کریستالهای برف، همانند کریستالهای امروزی، دارای شش سر بودند، با شکل هندسی فوقالعاده؛ به همان سان، ذرّات برفی که حدود یک میلیون سال پیش، در جلو غارهای اجدادی ما میچرخیدند، و برفهای اوّلیه جهان، در سه میلیارد سال قبل؛ باز هم، کریستالها شش پر بودند؛ حتی تا قطرات اوّلیه آب جهان، که در سپیده دم زمان بر روی دنیاهای ناگفتنی فروباریدند. به عبارتی دیگر، طرحهای معروف قبلاً ترسیم شده اند، از زمان پیدایش زمین و حتّی پیش از آن، میلیاردها سال در گذشته یی دور.
ولی باز هم برای باری دیگر، این طرحها از کجا نشأت میگیرند؟ عجبا، تا اینجا پاسخی وجود ندارد، یا لااقل، در زمان ما.
برای دانستن بیشتر در مورد این راز، که بنتلی تمامی عمرش در آن غرق شده بود، ناچار میشویم به گذشته دورتر از جهان هستی بازگردیم. حتی تا کسری ناچیز از ثانیه بعد از بیگ بانگ. آنجا، در گردباد شعله نخستین جهان هستی، سیلی از ارقام عجیب بدون بُعد، بی انتها مییابیم که به آنها ثابتهای عمومی گفته میشود و همچنین «دستورالعملها»ی مرموز، کُدگذاری شده در مادّه اوّلیه، که قوانین (شناخته و ناشناخته) جهان ما را شکل داده اند. ولی آنها از کجا نشأت گرفته اند؟ چگونه در آنجا بودند، حتی قبل از مادّه؟
یکبار دیگر، بنتلی این سؤالات گیج کننده را در دفتر یادداشت قدیمیش با پوست پاره پاره شده در اثر وزش باد، خط خطی میکند. ما در ۱۹۱۶ هستیم. بیش از سی سال از روزهای مشهوری که او ذرّه اوّلیه اش را عکسبرداری کرد، میگذرد».
(کتاب «اندیشه خدا»، ایگور بوگدانف، گریشنا بوگدانف، ترجمه نادر نوری زاده، چاپ اول، پاییز 2014، ص43تا51).
