در سالهایی که شور آزادی طلبی و وطن‌خواهی و آرزوی استقرار حق و عدالت در ایران نهضتی پدید آورده بود که به برقراری مشروطیت منتهی شد و تا سالها پس از آن، دهخدا در شمار آزادیخواهان و نویسندگان پیشرو بود و راه حق و آزادی و حمایت از مردم ستمدیده و فرودست را برگزید و با نوشتن مقالات معروف «چرند پرند» در صور اسرافیل خوش درخشید و سرانجام نیز به تبعید و آوارگی گرفتار آمد. همین که به حق‌طلبان و مردم‌دوستان پیوست و به راه روشن آزادی گروید، هرچند صدمه‌ها دید، نام و آوازه‌یی بلند برای او پدید آورده است.
در تاریخ ادب و فرهنگ ایران، در میان اهل قلم و نویسندگانی که حامیان عامه مردم بوده‌اند، علی‌اکبر دهخدا(دخو) جایی والا دارد که یادکردنی و ستودنی است و حق او را در نشر آزادی و آزادفکری در ایران باید ادا کرد.
پیشگام ساده‌نویسی
وقتی از نویسندگی جدید در ایران سخن می‌رود، تأثیر دهخدا را در نشر فارسی معاصر نباید از یاد برد. او از پیشگامان ساده‌نویسی است؛ اما اهمیت کار وی و همفکرانش را در نویسندگی، به همین مختصر نمی‌توان بیان کرد. اینان با اختیار انشایی ساده و روشن و برخوردار از زبان گفتار، به نشر فارسی توانایی و طراوت و حیاتی نو بخشیدند.
نثر دهخدا در عین گرمی و استواری، همه کس فهم بود. از این رو خوانندگان و طالبان بسیار یافت و در دلها نفوذ می‌کرد. شیوه نویسندگی او در حقیقت راهنمای کسانی بود که می‌خواستند برای مردم بنویسند و افکار را هدایت کنند نه آن که به قصد فضل‌فروشی قلم برگیرند. این فضل تقدّم در سبک، نیز امتیازی است مهم که دهخدا بر آن دست یافته است.
شاعری
دهخدا شاعر نیز بود، هرچند اشعار کمی سروده، اما برخی از آنها مثل قطعه «یاد آر ز شمع مرده یاد آر!» به واسطه تازگی و شور و تأثیری که دارد در تاریخ شعر فارسی معاصر نامبردار است و دیگر اشعارش نیز نموداری است از تسلّط او بر زبان و ادب فارسی روح سرکش و نکته یاب و طنز پردازش.
در نثر و شعر دهخدا ذوق و استعداد درخشان او در جستن و فرانمودن کاستی‌ها وناهمواری‌های جامعه، در زمینه‌های گوناگون، آن هم به لحنی پرطعن و طنز آشکار است. شوخ طبعی و کنایات عبرت آموز او که به مقردات و ترکیبات و بافت کلام و تشبیهات و تصویرهایش رنگ و لطف خاصی بخشیده است پر است از انتقادات و روشنگری‌های اجتماعی و در این باب نیز هنر نمایی‌ها کرده است.
پژوهشگر ادبی
روزگاری هم که علی‌اکبر دهخدا زندگی خود را وقف پژوهشهای ادبی کرد، باز کارهای بزرگی انجام داد و در راههای تازه‌یی گام زد. توجه به فرهنگ عامه و تألیف کتاب گرانقدر «امثال و حکم» یا دست‌زدن به کار بزرگی چون تألیف «لغت‌نامه» حکایت می‌کند از همّتی بلند و اعجاب‌انگیز و عشقی سرشار به فرهنگ و ادب این سرزمین.
از اینها گذشته زندگانی ساده و درویشانه و وارستگی او، و بیش از چهل سال عمر شریف را به خواندن و قلم زدن و اندیشیدن گذراندن، درس دیگری است که از عشق و ایمان وادب دوستی و فرهنگ پژوهی به ملّت خود داده است.
هر یک از این موضوعات درخور بحث جداگانه‌یی است. بنده گمان
می‌کنم دهخدا به اجر خویش رسیده است و امروز نه تنها در ایران، بلکه در جهان دانش و معرفت نیز به این فضایل نامور است.
خداوند این توفیق را به ما ارزانی دارد که حق خدمتگزاران و بزرگان ملت خویش را ادا کنیم.
نویسنده این سطور با نهایت فروتنی خرسند است که در حد وُسع ناچیز خود در یاد کرد نیک آن بزرگمرد، در ایامی که توانی داشته قلمی زده است. روانش شاد باد!»
(«دیداری با اهل قلم»، دکتر غلامحسین یوسفی، از انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۵۷، مقاله «دخو» ـ «دهخدا، آراسته به چندین هنر»).
