در افسانه های کهن دختر و پسر کیومرث در روز سیزدهم فروردین با گره زدن دو شاخه یک نهال نورُسته ، با هم پیوند زناشویی بستند. این نخستین ازدواج  در تاریخ بشر بود. این که دختران و پسران دم بخت، در روز سیزده فروردین در آرزوی گشایش بختشان سبزه گره می زنند، یاری جویی از بخت آن نخستین زوج انسان آریایی است.
     آریایی ها در دوران کهن، روز 13فروردین را تیر روز می نامیدند. به نام تیر یا تیشتر، فرشته یا ایزدبانوی باران. در «یَشتها»، کهن ترین بخش «اوستا»، کتاب مقدس آیین زرتشت، «تیشتر یشت»،  به نام ایزدبانوی باران است که زمین را باور می کند، مانند ایزد آناهیتا (ناهید) که ایزدبانوی آب است. یشتها، کهن ترین بخش کتاب اوستا، سروده های خود زرتشت پیامبر است. بقیه کتاب اوستا را پیروان او بعدها به آن افزودند. به روایت افسانه های کهن آریایی در روزهای آغازین فصل بهار، نبردی سخت و سنگین میان تیشتر (ایزد باران) با «اپوشه» (دیو خشکسالی) در آسمانها آغاز می شود. این نبرد پراُفت و خیز، سرانجان در نیمروز سیزده فروردین با پیروزی تیشتر به پایان می رسد. آریاییان به شادباش این پیروزی، همگی، از خانه ها به باغ و بستانهای پیرامون شهرها و روستاها می روند و به جشن و شادی می پردازند.
     این باور کهن، عمری چهارهزارساله دارد و قرنها پیش از ظهور زرتشت نیز از باورهای کهن آریاییان بوده است. در آیین زرتشت، در این جشن و گلگشت بهاری، گوسفند بریان می کردند، فدیه ایزد باران؛ سبزه نودمیده سفره نوروزی شان را، به رسم نثار به ایزدبانوی باران، به آب جاری رود می سپردند به نشان باروری و سبزی و خرّمی در سالی که در پیش رو داشتند. سبزه گره زدن دختران دم بخت هم، یاری خواهی از ایزد باران برای ادامه نسل آریایی بود. در کرمان یا برخی دیگر از شهرهای ایران، دختران به هنگام گره زدن سبزه، زیر لب زمزمه می کردند: «سیزده به در، چارده به تو،  سال دگر، بچه بغل، خانه شوهر».
     در تمام زمانهایی که رسم سیزده به در برپا می شد، سیزده نه تنها نحس نبود بلکه به نوشته ابوریحان بیرونی در کتاب «آثارالباقیه» بسیار خجسته و مبارک هم بود و «ایرانیان قدیم بعد از دوازده روز جشن و شادی نوروزی، در روز سیزدهم، که  روزی بسیار نیک شمرده می شد، به باغ و صحرا می رفتند و با نشاط و شادمانی برای بارش باران به نیایش می پرداختند».
  از آیینهای این روز، به خصوص در دوره قاجار، پختن آش رشته و مسابقه کُشتی و اسب دوانی بود. دوستعلی خان معیّرالممالک در کتاب «یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدّین شاه قاجار» درباره این آش رشته و مسابقه کشتی بهاری می نویسد: «قصر قاجار در شمال شرقی تهران و به اندک فاصله یی از آن بر فراز تپه یی واقع در سمت راست جاده قدیم شمیران بنا شده بود... همهساله [ناصرالدین] شاه از زنها و دخترهای خود و همسران شاهزادگان و اشراف و وزرا به قصر قاجار دعوت می کرد. از آنجا که بانوان را به آش رشته میل بسیار است, غذای عمده آن روز را آش مزبور تشکیل می داد و سفره را در بیرونی می گستردند. هرچند تن از خانمها با ماٌنوسان خود در محلی مصفّا کنار حوضها و نهرها یا روی سبزه زاری زیر سایه درختها فرش گسترده گرد قَدَحهای لبریز از آش رشته به خوردن می نشستند و در طول مدت ناهار نوازندگان زنانه آن زمان... در نقاط مختلف باغ به نوازندگی و نواخوانی میپرداختند. شاه در این حال به گردش می آمد و نزدیک هر گروه درنگی کرده, به صحبت و شوخیهای مناسب می پرداخت. مقارن سه ساعت بعد از ظهر مراسم کشتی گیری, که یکی از تفریحات آن روز بود, در حضور شاه آغاز می شد. بانوان با شعف بسیار برای تماشا پشت پرده زنبوری قرار می گرفتند و شاه در کنار پرده بالای صندلی می نشست و جمعی از خواص در حضورش می ایستادند... چون کشتی گیری به پایان می رسید, خواجه سرایان اسبهای خوش روش و الاغهای آرام حاضر آورده, پریرویان با تنبانهای چتری بر آنها سوار می شدند و در خیابانها به تاخت و تاز می آمدند و بانگ و قهقهه از هر سو برمی خاست...».
     حال که نگاهی انداختیم به «آیین سیزده به در»، بدنیست مراسم اسب دوانی چند روز پس از «سیزده به در» سال 1302 هجری قمری را از کتاب «یادداشتهای روزانه ناصرالدین شاه» مرور کنیم:
 (سه شنبه 21جمادی الثانی 1302ق): «روز هیجدهم عید نوروز است. مدتی بود که بنای اسب دوانی بود. مقرر شده بود که امروز اسب بدوانند. صبح از خواب برخاستیم, پرده را پس زدیم, هوا به شدت ابر بود و دیشب هم باریده بود. الآن هم ابر است و معلوم است که هوا به شدت خواهد بارید. خوابیدم یک قدری دیگر و بیدار شدم. خواجه نایب السّلطنه آمد و گفت که هوا ابر است و می بارد, اگر قشون برود لباسشان ضایع می شود. گفتم امروز را موقوف کنید و قرار به روز دیگر بگذارید... حاجی سرور صبح ملیجک را با دَده و اَتباع برده بود به اسب دوانی و از آنجا متصل پیغام می داد و می فرستاد بیایید, هوا خوب است و می شود اسب دواند. خواجه های دیگر هم که اسب داشتند اصرار داشتند که برویم... گفتم می رویم. لباس پوشیده... شمشیر انداخته, از راه دروازه دولت سوار شدیم. تا حال هوا خوب بود. احتمال صاف شدن می رود. امّا از باران دیشب کوچه ها به شدّت گل است. به خصوص, این کوچه که می رویم به اسبدوانی. اما با این گل, زن و مرد زیادی می روند...  همین که اسبها را آوردند که بدوانند باران به شدّت گرفت. نظام الملک و غیره آمدند, اسبها را بخوانند ولی صدای نظام الملک طوری بود که هیچ شنیده نمی شد. اسبها را تمام نخوانده که یک مرتبه دواندند. از دور  اول تا دوره چهارم, اسبهای ما و نایب السّلطنه و پسر معاون جلو بودند. در دوره پنجم اسب نایب السّلطنه و پسر معاون دیده نشدند. باز اسب ما جلو بود. در دوره ششم یک مرتبه اسب نایب السلطنه و پسر معاون را که قایم کرده بودند, به تقلّب جلو انداختند. بیدق اول اسب کُرَند ما شد, بیدق دوم و سوم مال اسبهای حاجی سرور شد... در این بارانی که به شدت می بارید, به طوری مردم درهم و برهم شده بودند که هیچ معلوم نبود اسب دوانی است. اسبها مثل موش آب کشیده شده بودند. دنبک و نقاره عَمَله طرب, صدای غریبی می داد. همین که دوره ششم تمام شد, مردم بدون اجازه از شدّت باران خودشان متفرّق شدند...»