محمد قاضی: «من در ترجمه همیشه در نظر داشته ام که خواننده کتابم نیز مانند خودم دلباخته و شیفته دفاع از آزادی و دموکراسی و  حقوق بشر و پیروی از حق و حقیقت و مبارزه با خرافات و موهومات باشد.

  این را وظیفه هر انسان قلمزن می دانم که حتماً در همین راه قلم بزند و چیز بگوید یا بنویسد. من به مترجمی که این تعصب را داشته باشد می گویم: مترجم متعهد».

استاد محمد قاضی، مترجم و ادیب نامدار و انسان فرهیخته و آزاده ایرانی در روز 24 دیماه 1376 درگذشت و در زادگاهش مهاباد به خاک سپرده شد.

محمد قاضی در عمر پربارش، 70 اثر، از آثار معروف ادبیات معاصر جهان را، به نیکوترین وجه، به فارسی ترجمه کرد و نام خود را به عنوان یکی از بهترین مترجمان ایران در عرصه ادبیات تثبیت کرد. گوشه یی از زندگینامه اش را از زبان خود او بشنوید:

«نام من محمد است... پدرم که امام جمعه مهاباد بود سخت علاقه مند بود به این که پسری محمد نام داشته باشد. پیش از من دو پسر محمد نام پیداکرد که هر دو در بچگی فوت کردند و من محمد سوم هستم. پدرم با وجود مخالفتهای مادرم که معتقد بود نام محمد به ما نمی آید و تا به حال دو محمد مرده اند، روی حرف خود ایستاد و نام مرا هم محمد گذاشت. و اینک که 84 سال از عمر من می گذرد هنوز نمرده ام و به این زودیها هم خیال مردن ندارم...

تاریخ درست تولد من روز دوازدهم مرداد 1292 بوده است. پس من که در 12مردادماه 1292 به دنیا آمده ام تا چند روز دیگر که 12مرداد 1376خواهد رسید، هشتاد و چهار سال تمام خواهم داشت. محل تولد من مهاباد است.

دوران کودکیم را در قریه چاغرلو در نزد مادرم گذراندم ولی از هفت سالگی به بعد، به مهاباد برگشتم و تحت سرپرستی مرحوم قاضی علی، پدر قاضی محمد بزرگ، به دبستان سعادت مهاباد رفتم.

در 1307 دبستان را به پایان رساندم و شاگرد اول هم شدم ولی چون در مهاباد دبیرستان وجود نداشت، ناچار بیکار ماندم و مرتبا به مرحوم عمویم میرزا جواد قاضی که دکتر حقوق شده و از آلمان به تهران برگشته بود، نامه می نوشتم که مرا به تهران به  نزد خود ببرد تا به تحصیل ادامه بدهم.

سرانجام عمویم مرا به تهران خواست و من در مردادماه سال 1308 به تهران به نزد عمویم آمدم و به دبیرستان دارالفنون وارد شدم.

در آن زمان دوره دبیرستان شش سال بود. سه سال اول مشترک بود و سه سال دوم به دو رشته ادبی و علمی تقسیم می شد. من که طالب تحصیلات ادبی بودم به اصرار عمویم به رشته علمی رفتم و چون موفق نشدم به رشته ادبی برگشتم و یک سال از عمرم بی خود تلف شد.

در سال 1315 به گرفتن دیپلم متوسطه در رشته ادبی توفیق یافتم... و در مهرماه همان سال وارد دانشکده حقوق، رشته قضایی شدم. درسال 1318 به اخذ لیسانس حقوق از دانشکده حقوق توفیق یافتم و بلافاصله به خدمت سربازی رفتم. سال اول خدمت سربازی را در دانشکده افسری گذراندم. سال دوم خدمت سربازی چون لیسانسیه حقوق بودم افسر شدم و با درجه ستوان دوم در دادرسی ارتش به خدمت مشغول شدم. در مهرماه سال 1320 خدمت سربازیم به پایان رسید و به خدمت وزارت دارایی درآمدم... و بیشتر در رشته های خصوصی آن مانند اداره حقوقی و دادگاه اداری خدمت می کردم.

در 1354 که به بیماری سرطان حنجره مبتلا شدم و دیر برای عمل به خارج رفتم تارهای صوتیم را از دست دادم و بر اثر همین ناراحتی در 1355 تقاضای بازنشستگی کردم و بازنشسته شدم.

از وزارت دارایی که بازنشسته شدم در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به خدمت مشغول شدم و در آنجا فقط کارم ترجمه کتاب برای کودکان و نوجوانان بود. چنان که کتابهای "باخانمان"، "ماجراجوی جوان"، "پولینا، چشم و چراغ کوهپایه"، "داستان کودکی من" و "پنج قصه از آندرسن"، یادگار خدمت در آن مؤسسه است.

نخستین کتابی که من از فرانسه به فارسی ترجمه کردم و در واقع نخستین گامی بود که من در این راه دراز برداشتم، "کلود ولگرد" نوشته ویکتور هوگو بود و از آن پس که از سال 1317 به این طرف است تا کنون به این کار مشغولم و به هفتاد اثر رسیده است» («دمی با قاضی و ترجمه»، سنندج، 1376، صفحه 91).

محمد قاضی درباره آثار پرشمار خود می گوید: «اگر حجم کارم در این سی و چند سالی که به کار ترجمه روی آورده ام بیش از اندازه معمول به نظر می رسد، این خود دلیلی بر پرکاری معجزه آسای من نیست بلکه حکایت از کم کاری دیگران می کند و همین خود می رساند که من در وظیفه یی که به عهده گرفته ام اگر احتمالا کوتاهی نکرده ام شق القمر هم نکرده ام. من به هیچ وجه ادعا نمی کنم که مترجم بزرگی هستم و یا در این رشته از هنر ادبی به پای بزرگوارانی چون دکتر پرویز ناتل خانلری و دکتر ابوالحسن نجفی و دکتر مصطفی رحیمی و نجف دریابندری و... می رسم، ولی منکر نیستم که با دارا بودن ذوق و قریحه شعری و به کار بردن آن در کار ترجمه، در برگردان ظرایف ادبی خارجی به فارسی و در انتخاب واژه های شیرین و آهنگین فارسی مترادف با واژه های خارجی آن، ذوق و سلیقه خاصی نشان می دهم که موجب شده است کارهایم در چشم و دل خوانندگان عزیز آشنا با ظرایف زبان فارسی، شیرین و دلنشین جلوه کند»(«دمی با قاضی...، ص 16).

استاد محمد قاضی درباره چگونگی فراگیری زبان فرانسه می گوید: «خرداد 1307 بود که امتحان نهایی ششم ابتدایی را با معدّلی نزدیک به بیست گذراندم و در بین تنها چهار نفر داوطلب شاگرد اول شدم... در همان اوان بود که شخصی به اسم عبدالرحمان گیو، از کردستان عراق به مهاباد بازگشته بود. این جوان در مهاباد تابلوی بلندبالایی با پارچه سفید و با نوشته درشت و سیاه بر سر در خانه اش آویخت و اعلام کرد که زبان فرانسه، عربی، عکاسی، صحافی و... را تعلیم می دهد.

تحصیل زبان فرانسه، تا آنجا که به یاد دارم در مهاباد آن زمان خود گناه کوچکی نبود. مردم آن عصر هنوز آنقدر خرافاتی و کهنه پرست بودند که تحصیل زبان ملتهای غیرمسلمان را مجاز نمی دانستند و با این وضع تنها مشتریان گیو بیچاره کسانی بودند که می خواستند برای جواز مسافرت یا مدرک تحصیلی یا عروسی و یا به منظورهای دیگر عکسی بگیرند و دو سه نفری هم که داوطلب فراگرفتن فن عکاسی شده بودند و من تنها کسی بودم که داوطلب تحصییل زبان فرانسه شدم. ولی می بایست ماهی 5تومان حق التدریس بدهم که نداشتم و هیچ روزنه امیدی هم نبود که مرا به این آرزو رهنمون شود. نمی دانم التماسهای معصومانه من باعث شد که گیو دلش نرم شود و مرا مجانا به شاگردی بپذیرد یا خود او می ترسید که اگر این شاگرد را هم رد کند کم کم زبان فرانسه فراموشش بشود...

کتاب برای تدریس زبان در مهاباد یافت نمی شد و سفر به شهرهای بزرگ و تهیه کتاب در آن زمان کار آسانی نبود. این بود که استاد ابتدا الفبای فرانسه را با سرمشق دادن به من آموخت سپس از لای صندوق اثاث خود یک جلد کتاب "لکتور کورانت"، کتاب درسی سال اول، کهنه و شیرازه دررفته، را پیداکرد و از روی آن درس دادن را آغازنمود.

وه که با چه شور و شتابی در ساعات درس حاضر می شدم! و با چه ذوق و التهابی حرفها را از دهان استاد می قاپیدم! به راستی که هوش و استعدادی که من در فراگرفتن درسهای معلم از خود نشان می دادم مایه اعجاب و در عین حال موجب انبساط خاطر او بود.

به گفته خود گیو، بی اغراق به صفحه گرامافون می مانستم که با یک بار شنیدن و دل دادن، درس در مغزم ضبط می شد و چون تکرار آن را از من می خواستند بی کم و کاست پس می دادم. عجب آن که سالها بعد، همین استعداد را در فراگرفتن درسهای انگلیسی در محضر عمویم دکتر جواد قاضی از خود نشان می دادم و باز همین استعداد را سالها پس از آن در دخترم مریم به هنگام تحصیل زبان فرانسه دیدم» («دمی با قاضی...، ص28).

   محمد قاضی با ترجمه اثری کوچک از ویکتور هوگو به‎ نام «کلود ولگرد»، نخستین قدم را در راه ترجمه برداشت. در سال ۱۳۲۹ پس از صرف یک سال ‌و نیم وقت برای ترجمه «جزیره پنگوئن‌ها» اثر آناتول فرانس، به ‌زحمت توانست ناشری برای این کتاب پیدا کند، اما سه سال بعد که این اثر انتشار یافت، به‎ دلیل شیوایی و روانی و موضوع متفاوت کتاب، آناتول فرانس از ردیف نویسندگان بی‌ بازار، که کتابشان در انبار کتابفروشان در ایران خاک می‌خورد، بیرون آمد. در این‌ باره، نجف‌ دریابندری در روزنامه اطلاعات مطلبی با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد» نوشت.
   در سال ۱۳۳۳ کتاب «شازده کوچولو»، نوشته سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. او درباره آشناییش با این کتاب می گوید: «داستان آشنا شدن من با کتاب "شازده کوچولو" داستان شیرینی است. آن هنگام که در اداره حقوقی وزارت دارایی به خدمت مشغول بودم، یکی از دوستان با ذوق و با سواد که تحصیلاتش را در فرانسه انجام داده بود و زبان فرانسه را خوب می ‌دانست، روزی در اداره به من گفت کتابی از فرانسه برایش رسیده است که بسیار شیرین و جذاب است و از خواندن آن کلی لذت برده است، به حدی که علاقمند شده است و خیال دارد آن را به فارسی ترجمه کند.

   من خواهش کردم که اگر ممکن است آن را چند روزی به من امانت بدهد تا من نیز آن کتاب موردپسند وی را بخوانم و سپس به او برگردانم. او با لطف و محبتی که به من داشت پذیرفت و روز بعد کتاب را آورد و برای مدت یک هفته به من سپرد که پس از آن حتما کتاب را به او برگردانم. تشکر کردم. وقتی به عنوان پشت جلد کتاب نگریستم، دیدم نام کتاب شازده کوچولو و اثر نویسنده‌ یی به نام آنتوان دو سنت اگزوپری است. بار اول بود که با چنین کتابی برخورد می‌ کردم. قول دادم که در ظرف همان یک هفته آن را بخوانم و سپس به او پس بدهم.

  آن وقت، که سال 1333 بود، منزل من در خیابان امیریه، در چهارراه معزّالسلطان واقع بود. از اداره که به خانه برمی‌گشتم، در میدان توپخانه، سوار اتوبوس می‌ شدم و یکراست می‌ رفتم در آن چهارراه پیاده می‌ شدم و به خانه ‌ام که در سیصد قدمی آنجا بود می‌ رسیدم.

   آن روز با کتاب دریافتی پس از تعطیل اداره، طبق معمول به توپخانه رفتم و سوار اتوبوس شدم و در همان جا، که در کنار پنجره نشسته بودم، کتاب را گشودم و شروع به خواندن کردم. چند صفحه‌ یی که پیش رفتم به راستی آنقدر کتاب را جالب توجه و شیرین و دلنشین یافتم که اصلاٌ متوجه نشدم کی اتوبوس از مسافر پرشد و کی به راه افتاد و فقط وقتی به خود آمدم  که به انتهای خط، یعنی به ایستگاه راه‌آهن رسیده بود و شاگرد شوفر خطاب به من که تنها مسافر مانده در اتوبوس بودم گفت: آقا اینجا ته خط است، چرا پیاده نمی‌ شوید؟

   سرم را از روی کتاب برداشتم و اعتراض کردم که ای آقا، من می ‌خواستم در چهارراه معزالسلطان پیاده شوم، چرا حالا به من می‌ گویید؟ گفت: آنجا هم اعلام کردیم که چهارراه معزالسلطان است دو، سه نفری پیاده شدند ولی شما پیاده نشدید. لابد در آنجا هم مثل حالا سرتان با کتاب گرم بود و نفهمیدید.

   دیدم حق با او است، ناچار پیاده شدم و بیش از یک کیلومتر راه را پیاده رفتم. باری، کتاب شازده‌کوچولو را چندان زیبا و جالب توجه یافتم که دو روزه قرائت آن را به پایان آوردم و تصمیم گرفتم که به ترجمه آن بپردازم. البته، دوست بنده نیز اظهارعلاقه به ترجمه آن کرده بود، ولی چون تا به آن دم نه کتابی ترجمه کرده و نه چیزی با نام او به چاپ رسیده بود که مردم او را بشناسند و با نامش آشنا باشند، من حرفش را جدی نگرفتم و شروع به ترجمه کتاب کردم.

   هفته موعود به پایان رسید و او کتابش را از من خواست. من، به عذر این که گرفتاری‌ های خانوادگی مجال نداده است کتاب را به پایان برسانم و اکنون به نیمه‌ های آن رسیده ‌ام، خواهش کردم که یک هفته دیگر هم به من مهلت بدهد. او اعتراض کرد و جدّاٌ کتابش را خواست. ولی، چون من اصرار ورزیدم، پذیرفت و تأکید کرد که دیگر مهلت تمدید نخواهد شد و باید حتما در آخر هفته کتابش را به او پس بدهم. من، بی‌ آن که بگویم به ترجمه آن مشغولم، قول دادم که حتماٌ تا آخر هفته کتاب را پس خواهم داد و دیگر همه وقت خود را صرف ترجمه آن کردم تا در پایان دوازده روز دیگر کارم به پایان رسید. آن وقت کتاب را بردم و پس دادم. دوستم را با این که از خُلف وعده من کمی دلگیر شده بود، خوشحال کردم. ولی وقتی گفتم که آن را ترجمه هم کرده ‌ام سخت مکدّر شد و گفت: من خودم می‌ خواستم این کار را بکنم، شما به چه اجازه‌ یی و به چه حقی چنین کاری کرده‌ اید؟ من که کتاب را برای ترجمه به شما نداده بودم.

   گفتم:‌ شما که تا به حال به کار ترجمه دست نزده اید و من به همین جهت حرفتان را جدی نگرفته بودم. به هر حال، اگر از یک کتاب دو ترجمه در دست باشد مهم نیست و عیبی نخواهد داشت. اگر هم موافق باشید من حاضرم ترجمه کتاب را به نام هردومان اعلام کنم و ضمناٌ ترجمه خودم را هم به شما بدهم که اگر با هر جای آن موافق نباشید، به سلیقه خودتان آنجا را عوض کنید و سپس بدهید تا کتاب به نام هر دومان چاپ شود.

    گفت: خیر، من می ‌خواستم فقط به نام خودم آن را ترجمه کنم و دیگر شازده کوچولو برای من مرده است. خندیدم و گفتم: اگر برای شما مرده است، من او را برای همه فارسی زبانان زنده کرده ‌ام».

محمد قاضی با ترجمه دوره کامل «دن کیشوت» اثر سروانتس در سال1337، جایزه بهترین ترجمه سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد.
   محمد قاضی با ترجمه کتاب «جزیره پنگوئنها» به طور جدی در این راه طولانی وارد شد و نزدیک 60سال به این کار ادامه داد. بیشتر آثاری که ترجمه کرد از معروفترین آثار ادبی جهان بوده اند. این ترجمه ها در ایران از مقبولیت بسیاری برخوردار شده اند و برخی از آنها مانند «شازده کوچولو»، «شاهزاده و گدا» و «نان و شراب» به چاپ چهاردهم رسیده اند.

     محمد قاضی کتاب «داستانی از انسانها و خرچنگها» اثر خوزه دوکاسترو، نویسنده‌ برزیلی را ترجمه کرده بود. هنگامی که نویسنده در سال 1342 به ایران سفر کرد، از قاضی پرسیده بود: «شنیده‌ ام در ایران سانسور خیلی شدید است، شما چگونه کتابهایتان را از سانسور دستگاه حاکم دور نگه می ‌دارید؟» قاضی گفته بود: «... ما اینجا نمی ‌توانیم از بدبختیها و بی‌ عدالتی‌ های رایج در کشورمان مستقیم سخن بگوییم، چون سر و کارمان با ساواک و زندان و زجر و شکنجه خواهد بود. ولی اگر نویسنده یی مثل شما، دردها و بدبختیهای مردم ستم‌کش کشورش را در کتابی عرضه کرده باشد و ما حس کنیم که آن چه بر سر مردم کشور ما می ‌آید، درست همان است که در آن کتاب تشریح و توصیف شده است، به ترجمه آن می‌ پردازیم تا تسکینی به درد دل خود بدهیم. اگر مورد اعتراض و تعقیب دستگاه سانسور قرار گرفتیم، می ‌گوییم: اینها مربوط به فلان کشور عقب‌ مانده است و ربطی به کشور پیشرفته و مهم ما ندارد. به عبارت دیگر، ما در پناه نام شما "حرف های خودمان را می زنیم"» (سرگذشت ترجمه های من، محمد قاضی، صفحه 345).

   در سال 1353 به دعوت "کانون پرورش فکری کودکان و نو جوانان"، به عنوان مترجم و ویراستار مشغول به کار شد. سال بعد صدایش اندک اندک گرفت. وقتی به پزشک مراجعه کرد دریافت که به سرطان حنجره دچار شده است. در ایران درمان پذیر نبود و هزینه اعزام به خارج به قدری سنگین بود که خود از عهده آن بر نمی آمد. وقتی این خبر به گوش مدیر عامل وقت کانون (خانم امیرارجمند) رسید بی درنگ با سفیر وقت ایران در آلمان تماس گرفت و به خرج "کانون" او را روانه آن کشور کرد. در نامه یی که از آلمان به یکی از یارانش نوشته بود ماوقع را این طور شرح داده بود: "پزشک جراح وقتی معاینه ام کرد گفت: باید گلوی شما جراحی شود و این کار به تارهای صوتی تان صدمه می زند. پس از عمل نیز نخواهید توانست حرف بزنید و باید با میکروفن مخصوصی صحبت کنید. موافقید این عمل انجام شود؟

قاضی گفته بود: " آقای دکتر کار خودتان را بکنید. در کشور من نیازی به سخن گفتن نیست! چون خبری از آزادی بیان نیست" (محمد قاضی، زوربای ایرانی، غلامرضا امامی، فصلنامه نگاه نو، شماره 98 صفحه159). 

شماری از ترجمه های محمد قاضی از این قرارند:

ـ «کلود ولگرد» (ویکتورهوگو)؛ «سپید دندان» (جک لندن)؛ «جزیره پنگوئنها» (آناتول فرانس)؛ «شاهزاده و گدا» (مارک تواین)؛ «شازده کوچولو» (آنتوان سَنت اگزوپری)؛ «ساده دل» (ولتر)؛ «آخرین روز یک محکوم» (ویکتور هوگو)؛ «دُن کیشوت» (سروانتس)؛«مادام بُواری» (گوستاو فلوبر)؛ «مهاتما گاندی» (رومن رولان)؛ «نان و شراب» (سیلونه)؛ «مادر»(پرل باک)؛ «آدمها و خرچنگها» (خوزوئه دو کاسترو)؛ «آزادی یا مرگ» (کازانتزاکیس)؛ «مسیح بازمصلوب» (کازانتزاکیس)؛ «داستان کودکی من» (چارلی چاپلین)؛ «فاجعه سرخپوستان آمریکا» (دی براون)؛ «زوربای یونانی» (کازانتزاکیس)؛ «مادر» (ماکسیم گورکی)؛ «سقوط پاریس» (ایلیا ارنبورگ)؛ «سمرقند» (امین معلوف ـ لبنانی).