باورداران راستین "تکامل" بی گمان دانندگان راستین "چرا بودن"اند. از آن پس "چگونه بودن" پاسخی نخواهد داشت جز در روند این تکامل، نقشی خلّاق و بی شائبه داشتن.
 صمد رهرو خستگی ناپذیر این روند بود. بنیان‏های جامعه خویش را می‏ شناخت و از تضادی که بر این بنیان‏ها حکم می ‏راند، نیک، آگاه بود. می ‏اندیشید که تکامل جامعه بشری در استقرار نهادهایی‏ست که هر گونه تفاوت زاده روابط اجتماعی را در میان انسان‏ها ناممکن سازد و چشم انداز جامعه‏ یی تُهی از نا برابری، صمد را همواره به سوی خود می‏کشید. می‏ دانست که "آگاهی"، به آدمی توان کوه را می‏دهد؛ می‏دانست که شناختن و شناخت خود را باور داشتن، یعنی، نیروی پایان ناپذیر عزم تاریخ و انسان را به هم آمیختن و آن را به خدمت تغییر جامعه خویش درآوردن.
می‏خواند، می‏رفت، می‏کوشید، می‏دوید، می‏دید، تجربه می‏کرد، می‏شناخت. از آن گروه معدودی بود که خواندن را با دیدن و تجربه کردن پیوند می‏دهند. نه شناخت و تجربه دیگر رهروان را آیه‏ یی از سوی خداوندگار می‏دانست، و نه با کج اندیشی اعتبار آن را به هیچ می‏گرفت تا برای تنبلی و فرصت طلبی توجیهی روشنفکرانه بسازد. اعتقادی استوار داشت به این که نظر ما تنها در همراهی با شناختن عینی به نیرویی سازنده بدل می‏شود.
 در روستاهای آذربایجان، صمد بیشترین امکان را برای یک شناخت عینی می‏یافت. هرگز از این اندیشه عدول نکرد که هر گونه تحوّلی بدون در نظرداشتن نقش اساسی روستاها، بر بنیانی عقیم و ناراست استوار خواهد بود.
بررسی او در هر زمینه‏ یی فرسنگ‏ها از مطالعه سَتَروَن (=نازا) یک محقّق محض، به دور بود. می‏دانست که شناختن در بسیاری حوزه‏ها یعنی چشیدن و سهیم بودن. و همین اعتقاد او را از روشنفکرانی که مردم را جز به شکلی مجرّد و قلّابی دوست نمی‏دارند، جدا می‏ساخت.
اکنون صمد رفته است، لیک او به یقین انسانی است که "جاری جاویدان در رویش فرداست".
سوگواران راستین مرگ صمد آنانند که کمتر می‏گویند، کمتر هیاهو می‏کنند، لیک می‏کوشند تا بیشتر بشناسندش.
صمد مرد بی آن که بهشت شناخته خویش را تحقّق یافته ببیند. همین است که مرگ او را دردناک می‏کند و باز، همین است که بر قلمرو تعهّد دوستانش وسعت می‏بخشد.
اگرچه بی چیز مرد، برای دوستانش میراثی برجای نهاد که در هر گام، نشانه راه است. دریافته ‏های صمد دست کم مقدمه‏ یی اساسی بود برای شناخت دیگر وادیها در کوشش هر انسان شرافتمندی به خاطر بنیادنهادن دنیایی قابل زیست. بر مبنای این دریافت‏هاست که با اعتقاد می‏گوییم:
 "دیگر بنای هیچ پلی بر خیال نیست،
 کوته شده است فاصله دست و آرزو"
بکوشیم میراث صمد را بهتر به کار گیریم و برآن بیافزاییم و در این رهگذر، نیک می‏دانیم که آرزوی صمد انتقال این میراث به تمامی انسان‏های ستمدیده روزگار ما بود».
(مقاله «به یاد صمد» را امیرپرویز پویان، با نام مستعار «علی کبیری» در آذر1347 در شماره 5 مجله «آرش»، دوره سوم، به چاپ رساند).