خرابه های شهر سوخته, که در حدود سه هزار سال پیش از میلاد, یکی از مراکز مهم شهرنشینی آن دوران بود, در 56 کیلومتری جنوب زابل (بر سر راه زابل ـ زاهدان) قراردارد. باستانشناسان در این منطقه قبرستانی با حدود 20 هزار قبر از زیر خاک و شن و ماسه بیرون آوردند.
 بنای «شهر سوخته» از ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد آغاز شد. این شهر دوبار در میانه سالهای 3200 تا 2750 ق.م, به کام آتش افتاد و از این رو «شهر سوخته» نام گرفت.
این شهر که در کناره رود هیرمند قرارداشت، تا هزار و نهصد سال پیش از میلاد آباد بود و از آن پس در زیر تلی از شنهای روان به خاک سپرده شد.

(شماری از گورهای به جامانده از «شهر سوخته»)

در این منطقه که اکنون بیابان است و جز درختان کویری «گز» در آن گیاه دیگری دیده نمیشود, در چند هزار سال پیش از میلاد, که رودخانه هیرمند, پرآب بود, منطقه یی کاملاً سبز و خرّم بود و زمینی بسیار حاصلخیز داشت. به هنگام پاگرفتن این شهر, دریاچه هامون دریاچه یی بود بزرگ و پرآب.
در کاوشهای «شهرسوخته» انواع ظرفهای سفالی و سنگی، پارچه های یکرنگ و چند رنگ و حصیر و قلّابهای ماهیگیری و... به دست آمده است.
 پیشینیان بر این باور بودند که شهر سوخته زادگاه رستم, جهانپهلوان ایرانزمین است.

***

شماری از آثار باستانی کشف شده در حفّایهاری «شهر سوخته»:
نخستین چشم مصنوعی جهان

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30ساله بود که در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده بود.

چشم مصنوعی یافت شده که در چشم چپ آن زن کار گذاشته شده بود، با وجود گذشت نزدیک به 4500 سال از ساخته شدن آن، هنوز سالم است. به نظر می رسد در ساخت آن از آمیزه قیر طبیعی با نوعی چربی جانوری استفاده شده است. در روی این چشم مصنوعی، ریزترین مویرگ‌های داخل چشم، توسط مفتول‌‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی‌متر طرّاحی شده ‌است.

جرّاحی مغز
یکی شگفت‌ انگیزترین یافته ‌‌های «شهر سوخته»، کشف نشانه ‌هایی از کهن ‌ترین جرّاحی مغز بر روی جمجمه‌ دختر دوازده یا سیزده ساله یی است که پزشکان شهر سوخته در 4800 سال پیش، برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جرّاحی مغز را انجام داده بودند.

(در تصویر بالا، صورت دختر مورد جرّاحی مغز قرارگرفته، توسط اندام شناسان باستان شناس باز سازی شده است).

(محل کشف اسکلتهای مورد جرّاحی قرار گرفته به همراه وسایل زینتی و چند کوزه)

قدیمی ترین تخته نرد جهان
از یکی از گورهای باستانی «شهر سوخته»، کهن ترین تخته نرد جهان به همراه 60مهره آن پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.

(تاسهای بازی کشف شده به همراه تخته نرد در شهر سوخته)
این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند، از لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.

نخستین «اَنیمیشن» جهان
باستان شناسان هنگام کاویدن گوری 5 هزار ساله جامی سفالین را یافتند که تصویر یک بز و یک درخت روی آن دیده می شود. آنها پس از بررسی این تصویر دریافتند که تکرار تصویر بز و درخت، پیامی را در خود دارد. نقاشی که جام سفالین را نقاشی کرده توانسته‌ است در 5 حرکت، بزی را طرّاحی کند که به سوی درخت می جهد و برگ آن را می رباید.
باستان‌شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ یی از یک تصویر متحرّک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه‌ یی به دست آورند.

این نقش، قدیمی ‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرّک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.
از میان هزاران نمونه از اشیای کشف شده در گورهای باستانی «شهر سوخته»، می‌توان «از ظرفهای سفالی، چکش، سوزن، دکمه، تبر، بندکفش، قلّاب ماهیگیری، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب‌های چوبی، کفش، کمربند و ...» نام برد.

(نمونه یی از بقایای پارچه کشف شده در شهر سوخته مربوط به 4هزارسال پیش)

دو نمونه از گورهای کشف شده در «شهر سوخته» و اشیاء داخل آن:
 

(با استفاده از مقاله «شگفتی های شهر سوخته» سایت «مهر میهن»)